El tablero cerámico de Castro Curbín (Arzúa, A Coruña). Reflexiones sobre religiosidad y ¿juegos de mesa? en la Edad del Hierro del noroeste peninsular

Autores/as

DOI:

https://doi.org/10.14198/LVCENTVM.24538

Palabras clave:

Edad del Hierro, castros, noroeste peninsular, Castro Curbín, depósitos votivos, juegos de mesa, religiosidad, resistencia al cambio

Resumen

El presente trabajo realiza una aproximación arqueológica a una pieza singular de la Edad del Hierro del Noroeste: el tablero cerámico de Castro Curbín (Arzúa). Este insólito objeto se define por una base plana realizada en cerámica, con numerosas oquedades y vinculada a varias fichas de forma circular, que encajan en los huecos. La pieza, muy fragmentada, fue recuperada en un depósito estructurada en el entorno del sistema defensivo del asentamiento. Dada la extraña factura del objeto, se propone una aproximación integral al yacimiento que permita establecer una base sólida para el análisis. Así, se definen, en primer lugar, las características más relevantes del poblado, las condiciones del paisaje habitado y su secuencia ocupacional, contextualizando el asentamiento con relación a las dinámicas sociales, territoriales y arqueológicas del interior de la Edad del Hierro del Noroeste. A continuación, el trabajo se focaliza en las características del depósito en el que se integra el tablero, una acumulación de materiales estructurada y de probable orientación votiva. Se analizarán las características generales de este tipo de expresiones en otros asentamientos fortificados del Noroeste, señalando su reiteración en otros poblados del interior y su habitual vínculo con el entorno de las murallas. Finalmente, se sugiere un análisis funcional e interpretativo del tablero, considerando su orientación lúdica como la más acorde a sus características. Estas consideraciones se relacionarán con otras expresiones lúdicas documentadas en distintos ámbitos, procurando establecer un marco comparativo de análisis que permita realizar una primera aproximación a este posible juego de mesa en el Hierro del Noroeste.

Financiación

Proyecto “Traballos de prospección xeofísica, sondaxes arqueolóxicas e posta en valor do Castro de Curbín (Arzúa, A Coruña)”, promovido por la Dirección Xeral do Patrimonio Cultural de la Xunta de Galicia y ejecutado por la Universidad de Santiago de Compostela, con la colaboración del Concello de Arzúa

Citas

Acuña Castroviejo, F. y Meijide Cameselle, G. (1991). Castro de A Graña (Toques, A Coruña). En VV. AA. (Eds.). Arqueoloxía Informes 2 (pp. 51-54). A Coruña: Clave.

Alevizou, E. (2021). Warriors, games and male identity. The evidence from Northern Greece. En R. Graells i Fabregat, A. Pace y M. F. Pérez Blasco (Eds.). Proceedings of the International Congress held at the Museum of History and Archaeology of Elche, 28th May 2021 (pp. 169-185). Alicante: Universitat d’Alacant.

Armada Pita, X. L. y García-Vuelta, O. (2014). Os atributos do guerreiro, as ofrendas da comunidade. A interpertación dos torques a través da iconografía. Cátedra, 21, 57-92.

Berni Millet, P. (2011). Tipología de la Haltern 70 bética. En E. González Fernández (Ed.), Ánforas romanas de Lugo (Comercio romano en los Finisterrae) (pp. 80-107). Traballos de Arqueoloxía, 3. Lugo: Concello de Lugo.

Bikić, V. y Vuković, J. (2010). Board Games Reconsidered: Mancala in the Balkans. Etnoantropološki Problemi, 5(1), 183-209. https://doi.org/10.21301/eap.v5i1.10

Binsbergen, W. van. (1996). Time, space and history in African divination and board-games. En D. Tiemersma y H. A. F. Oosterling (Eds.). Time and temporality in intercultural perspective: studies presented to Heinz Kimmerle (pp. 105-125). Amsterdam: Rodopi. https://doi.org/10.1163/9789004458000_011

Blanco-González, A. (2018). De cabañas a casas. Estrategias sociales en la Prehistoria Final de la Meseta (1400-400 AC). En A. Rodríguez Díaz, I. Pavón Soldevilla y D. M. Duque Espino (Eds.). Más allá de las casas. Familias, linajes y comunidades en la Protohistoria peninsular (pp. 295-326). Badajoz: Universidad de Extremadura.

Bronk Ramsey, C. (2009). Bayesian Analysis of Radiocarbon Dates. Radiocarbon, 51(1), 337-360. https://doi.org/10.1017/S0033822200033865

Cano Pan, J. A. (2012). Punta de Muros: un poblado fortificado de finales de la Edad de Bronce. A Coruña: Arqueoloxía do Noroeste.

Carballo Arceo, L. X. (2002). A cultura castrexa na bacía media do Río Ulla. Lalín: Concello de Lalín.

Carretero Vaquero, S. (1998). El ludus latrunculorum, un juego de estrategia practicado por los equites del Ala II Flavia. Boletín del Seminario de Estudios de Arte y Arqueología, 64, 117-140.

Clastres, P. (1981). Investigaciones en antropología política. Barcelona: Gedisa.

Comaroff, J. y Comaroff, J. L. (1992). Ethnography and the historical imagination. Boulder: Westview.

Crist, W. (2019). Playing against complexity: Board games as social strategy in Bronze Age Cyprus. Journal of Anthropological Archaeology, 55, 101078. https://doi.org/10.1016/j.jaa.2019.101078

Crist, W. (2021). Making and Breaking Bronze Age Gaming Stones from Cyprus. En Z. Chovanec y W. Crist (Eds.). All Things Cypriot. Studies on Ancient Environment, Technology and Society in Honor of Stuart Swiny (pp. 75-89). Alexandria: American Society of Overseas Research.

De Voogt, A. (2010). Mancala players at Palmyra. Antiquity, 84, 1053-1066. https://doi.org/10.1017/S0003598X00067077

De Voogt, A. (2017). Strategic games in society: the geography of adult play. International Journal of Play, 6(3), 308-318. https://doi.org/10.1080/21594937.2017.1382986

De Voogt, A. (2021). Misconceptions in the History of Mancala Games: Antiquity and Ubiquity. Board Games Studies Journal, 15(1), 1-12. https://doi.org/10.2478/bgs-2021-0001

Diliberto, M. y Lejars, T. (2011). Un cas de mobilité individuelle aux IVe et IIIe s. a. C.: l'exemple des pièces de jeu d'origine italique trouvées au nord des Alpes. En A. Colin y F. Verdin (Eds.). Mobilité des hommes, diffusion des idées, circulation des biens dans l'espace européen de l'âge du Fer (pp. 439-458). Aquitania, supplément, 30. Bourdeaux: Ausonius.

Duggan, E. (2015). Strange Games: some Iron Age examples of a four-player board game? Board Games Studies Journal, 9, 17-40.

Fábrega Álvarez, P. (2005). Poblamiento castreño en el Norte de Galicia. En C. Cancelo, A. Blanco-González y A. Esparza (Eds.). Bronce Final y Edad del Hierro en la Península Ibérica (pp. 55-76). Salamanca: Universidad de Salamanca.

Fariña Busto, F. (2001). Forno Cerámico. Castromao. Celanova. Peza do Mes (marzo 2001). Informe inédito. Museo Arqueolóxico Provincial de Ourense. Ourense.

Fernández Malde, A. (2007). Informe escavación arqueolóxica Castro das Travesas (Carral, A Coruña). Informe valorativo inédito. Dirección Xeral do Patrimonio Cultural. Santiago de Compostela.

Fernández Malde, A. (2009). Memoria Arqueolóxica. Castro das Travesas. Informe valorativo inédito. Dirección Xeral do Patrimonio Cultural. Santiago de Compostela.

Figueiral, I. y Bettencourt, A. M. S. (2004). Middle/Late Bronze Age plant communities and their exploitation in the Cávado Basin (NW Portugal) as shown by charcoal analysis: the significance and co-occurrence of Quercus (deciduous)-Fabaceae. Vegetation History and Archaeobotany, 13, 219-232. https://doi.org/10.1007/s00334-004-0040-0

Foucault, M. (1988). El sujeto y el poder. Revista Mexicana de Sociología, 50(3), 3-20. https://doi.org/10.2307/3540551

García Fernández, F. J. (2019). Rumbo a Poniente: El comercio de ánforas turdetanas en la costa atlántica de la Península Ibérica (siglos V-I a. C.). Archivo Español de Arqueología, 92, 119-153. https://doi.org/10.3989/aespa.092.019.007

Geertz, C. (1973). La interpretación de las culturas. Barcelona: Gedisa.

Godelier, M. (2014). En el fundamento de las sociedades humanas. Lo que nos enseña la antropología. Buenos Aires: Amorrurtu.

González-Álvarez, D. (2016). Poblamiento y antropización de la montaña occidental cantábrica durante la Prehistoria reciente: una aproximación desde la Arqueología del Paisaje. (Tesis doctoral). Universidad Complutense de Madrid. Madrid. https://docta.ucm.es/bitstreams/200d4ef2-035d-44ca-acbf-5d83306fd201/download

González García, F. J. (2021). Celtas, castrexos e romanos. A procura dun pasado na historia de Galicia. Santiago de Compostela: Xerais.

González-Ruibal, A. (2006-2007). Galaicos: poder y comunidad en el Noroeste de la Península Ibérica: (1200 a. C.-50 d. C.). Brigantium, 18-19. A Coruña: Museo Arqueolóxico e Histórico da Coruña.

González-Ruibal, A. (2012). The politics of identity: ethnicity and the economy of power in Iron Age Northwest Iberia. En S. Stoddart y G. Cifani (Eds.). Landscape, Ethnicity, Identity in the Archaic Mediterranean Area (pp. 245-266). Oxford: Oxbow.

González-Ruibal, A., Rodríguez Martínez, R. y Ayán-Vila, X. (2010). Buscando a los púnicos en el Noroeste. Mainake, XXXII(I), 577-600.

Graells i Fabregat, A. y Pérez Blasco, M. F. (2021). El guerrero ibérico y el juego. Estrategia, azar y estatus. Alicante: Ayuntamiento de Elche, Museo Arqueológico y de Historia de Elche.

Haber, A. F. (2011). Nometodología Payanesa: Notas de Metodología Indisciplinada. Revista Chilena De Antropología, 23(1), 9-49.

Hall, M. A. (2016). Board Games in Boat Burials: Play in the Performance of Migration and Viking Age Mortuary Practice. European Journal of Archaeology, 19(3), 439-455. https://doi.org/10.1080/14619571.2016.1175774

Hall, M. A. y Forsyth, K. (2011). Roman rules? The introduction of board games to Britain and Ireland. Antiquity, 85, 1325-1338. https://doi.org/10.1017/S0003598X00062086

Hingley, R. (2006). The deposition of iron objects in Britain during the Later Prehistoric and Roman periods: contextual analysis and the significance of iron. Britannia, 37, 213-257. https://doi.org/10.3815/000000006784016620

Jiménez Cano, C. (2014). Estudio preliminar sobre los juegos de mesa en Hispania. Antesteria, 3, 125-138.

Lejars, T. (2021). Armes, pièces de jeu et jeux de table: les celtes transalpins et cisalpins aux IV et IIIe siècle av. J.-C. et leurs voisins. En R. Graells i Fabregat, A. Pace y M. F. Pérez Blasco (Eds.). Proceedings of the International Congress held at the Museum of History and Archaeology of Elche, 28th May 2021 (pp. 119-155). Alicante: Universitat d’Alacant.

Luengo Martínez, J. M. (1971). Excavaciones en el castro céltico de Baroña (La Coruña). (Campañas de 1969-1970). Noticiario Arqueológico Hispánico, 16, 245-264.

Mathoho, E. N., Chirikure, S. y Nyamushosho, R. T. (2022). Board games and social life in Iron Age southern Africa. Journal of Anthropological Archaeology, 66, 101418. https://doi.org/10.1016/j.jaa.2022.101418

Meijide Cameselle, G. (1990). Tres dataciones de C14 del Castro de A Graña (Toques, A Coruña) y su contexto arqueológico. Gallaecia, 12, 111-134.

Naveiro López, J. (1991). El comercio antiguo en el NW peninsular. Monografías urxentes do Museu, 5. A Coruña: Museo Arqueolóxico e Histórico.

Nión-Álvarez, S. (2021a). La protohistoria en el territorio ártabro. Organización social y estructura territorial. (Tesis doctoral). Universidade de Santiago de Compostela. Santiago de Compostela. http://hdl.handle.net/10347/26326

Nión-Álvarez, S. (2021b). Traballos de prospección xeofísica, sondaxes arqueolóxicas e posta en valor do Castro de Curbín (Arzúa, A Coruña). Memoria técnica. (Memoria técnica inédita). Dirección Xeral do Patrimonio Cultural (Santiago de Compostela).

Nión-Álvarez, S. (2022). A methodological approach to identify Roman roads using LiDAR sensing technology and aerial orthoimages. The case of viae XIX and XX (NW Iberia). Journal of Archaeological Science: Reports, 45, 103612. https://doi.org/10.1016/j.jasrep.2022.103612

Nión-Álvarez, S. (2023a). Analysing Social Change Through Domestic and Public Spaces: An Approach from Northwest Iberia (Ninth-First Century BC). Journal of Mediterranean Archaeology, 35(2), 253-278. https://doi.org/10.1558/jma.25524

Nión-Álvarez, S. (2023b). Modelling Social Change: A Microspatial Analysis of Punta de Muros (NW Iberia) through Bayesian Analysis and Household Archaeology. Journal of Archaeological Science: Reports, 48, 103912. https://doi.org/10.1016/j.jasrep.2023.103912

Nión-Álvarez, S. (2023c). Tu casa no es mi casa: caracterizando dos formas de organización social en la Segunda Edad del Hierro (IV-I a. C.) del Noroeste Ibérico, España. Una aproximación desde el registro doméstico. Arqueologia, 29(1), 11216. https://doi.org/10.34096/arqueologia.t29.n1.11216

Nión-Álvarez, S., Castro González, M. G. y Rivas Nódar, M. A. (2021). Una puerta a la ocupación prerromana de A Coruña: El yacimiento de Príncipe 17. Spal, 30(2), 124-157. https://doi.org/10.12795/spal.2021.i30.20

Nión-Álvarez, S. y González García, F. J. (2023). Social Change and Metalworking in the Early Iron Age: An Approach from NW Iberia. Oxford Journal of Archaeology, 42(1), 50-70. https://doi.org/10.1111/ojoa.12262

Olivier, L. (2020). El oscuro abismo del tiempo. Memoria y arqueología. Madrid: JAS Arqueología.

Pace, A. (2023). Ludite Pompeiani: nuove prospettive sulla cultura ludica dell'antica città. Sesto Fiorentino: All'Insegna del Giglio.

Parcero-Oubiña, C., Ayán-Vila, X., Fábrega Álvarez, P. y Teira Brión, A. (2007). Arqueología, paisaje y sociedad. En F. J. González García (Ed.). Los pueblos de la Galicia céltica (pp. 131-258). Madrid: Akal.

Parcero-Oubiña, C. y Nión-Álvarez, S. (2021). Forms of settlement inequality over space. A GIS-based method for measuring differences among settlements. Journal of Archaeological Science: Reports, 35(1), 102739. https://doi.org/10.1016/j.jasrep.2020.102739

Pérez Blasco, M. F. (2021). Tabas en las tumbas ibéricas ¡Qué la suerte nos acompañe! En R. Graells i Fabregat, A. Pace y M. F. Pérez Blasco (Eds.). Proceedings of the International Congress held at the Museum of History and Archaeology of Elche, 28th May 2021 (pp. 91-119). Alicante: Universitat d’Alacant.

Prociuk, N. H. (2019). Protection and purity: Symbolic functions of the Iron Age Saunas of the Iberian Northwest. Cambridge Archaeological Journal, 29(1), 125-140. https://doi.org/10.1017/S0959774318000422

Pujol Nicolau, G. (2009). Traditional Cosmological Symbolism in Ancient Board Games. (Tesis doctoral). Universitat Internacional de Catalunya. Barcelona. http://hdl.handle.net/10803/387431

Renfrew, C. (2017). Introduction: Play as the Precursor of Ritual in Early Human Societies. En C. Renfrew, I. Morley y M. Boyd (Eds.). Ritual, Play and Belief in Evolution and Early Human Societies (pp. 9-20). Cambridge: Cambridge University Press. https://doi.org/10.1017/9781316534663.002

Rey Castiñeira, J., Teira Brión, A., Calo Ramos, N., Rodríguez Corral, J. y López González, T. (2013). Cámaras de cocción móviles de la Edad del Hierro del NO peninsular: Una propuesta de reconstrucción experimental. En A. Palomo, R. Piqué y X. Terradas (Eds.). Experimentación en arqueología. Estudio y difusión del pasado (pp. 453-461). Girona: Museu d'Arqueologia de Catalunya.

Rodríguez-Corral, J. (2012). Las imágenes como un modo de acción: las estatuas de guerreros castreños. Archivo Español de Arqueología, 85, 79-100. https://doi.org/10.3989/aespa.085.012.005

Rodríguez Colmenero, A. y Ferrer Sierra, S. (2006). Excavaciones arqueológicas en Aquis Querquennis. Actuaciones en el campamento romano (1975-2005). Anejos de Larouco, 4. Lugo: Grupo Arqueolóxico Larouco - Fundación Aquae Querquennae Via Nova.

Rodríguez González, X. y Fariña Busto, F. (1986). A Cidá do Castro de San Millán. Memorias de las excavaciones arqueológicas. Boletín Auriense, 16, 39-89.

Rodríguez Gutiérrez, O. (2003). La 'proedria' del teatro romano de Itálica: mármol al servicio de las élites. Zephyrus, 56, 155-181.

Rollefson, G. (1992). A Neolithic Game Board from ʿAin Ghazal, Jordan. Bulletin of the American Society of Overseas Research, 286, 1-5. https://doi.org/10.2307/1357113

Ruíz Zapatero, G. (2005). Un círculo de lectores. Miradas sobre los celtas del NO. de la Península Ibérica. Complutum, 16, 151-208.

Ryan, K. y Karega, M. (2005). The origins of pastoralism in Eastern Africa: Archaeological Exploration in the Laikipia Plateau. Expedition, 45, 43-45. https://www.penn.museum/sites/expedition/the-origins-of-pastoralism-in-eastern-africa/

Schädler, U. (2008). Pente Grammai - the ancient greek board game Five Lines. En J. N. Silva (Ed.). Proceedings of the Board Game Studies Colloquium XI (pp. 173-196). Lisboa: Associaçao Ludus.

Wagner, R. (1986). Symbols that stand for themselves. Chicago: The University of Chicago Press.

Whittaker, H. (2006). Game-boards and gaming-pieces in the Northern European Iron Age. Nordlit, 20, 103-112. https://doi.org/10.7557/13.1802

Descargas

Estadísticas

Estadísticas en RUA

Publicado

31-01-2024

Cómo citar

Nión-Álvarez, S. (2024). El tablero cerámico de Castro Curbín (Arzúa, A Coruña). Reflexiones sobre religiosidad y ¿juegos de mesa? en la Edad del Hierro del noroeste peninsular. Lucentum, (43), 53–71. https://doi.org/10.14198/LVCENTVM.24538

Número

Sección

Artículos